ZAMİRLER (Adıllar)

Zamirler (Alm. Pronomem; Fr. Pronom; İng. pronoun) isim cinsi arasında en değişik kelimelerdir. Bunların diğerlerinden farkları şu altı nokta etrafında toplanabilir: 1) mana, 2) genişlik, 3) kelime yapma, 4) iyelik, 5) çekim, 6) edatlara bağlanma.

1. Mana bakımından aradaki fark zamirlerin aslında tek başlarına, başlı başına ele alındığında manasız olmalarıdır. Zamirler mesela toprak, kalem gibi bir nesnenin adı değildir. Kelime olarak bir eşya, bir varlık karşılamazlar. Demek ki zamirler isim değil, ismin yerini tutan kelimelerdir.

2. Zamirler her şahsın ve her varlığın yerini tuttukları için kendileri kelime olarak manasız, fakat kapsamları çok geniş kelimelerdir. Bir “o” zamiri, bir “bu” zamiri binlerde nesneyi temsil edebilir, onları gösterebilir.

3. Zamirlerin diğer isimlerden bir farkı da kelime yapımına onlar kadar elverişli olmamalarıdır. Ancak bir ikisi yapım eki alır: ben-lik, sen-lik, ben-siz, ben-cil gibi.

4. Zamirler iyelik eki almazlar.

5. Zamirlerin diğer isimlerden en büyük farkı ise çekim sırasında kök değiştirmeleridir: ben-bana, sen-sana gibi.

Türkçe eklemeli bir dildir. Çekim sırasında kök değişmez. İşte bu konuda zamirler böylece çok büyük bir istisna teşkil etmektedirler.

6.Zamirler edatlara bağlanırken diğerlerinden farklı olarak ek alırlar: ben-im, sen-in için gibi.

Bütün bu farklar zamirlerin isim cinsi içinde çok değişik bir yeri olduğunu göstermektedir. Ama tabii yine de zamirler isim cinsi içinde kelimelerdir. Çünkü:

1.     Temsil ve işaret suretiyle de olsa, diğer isimler gibi yine nesne karşılarlar.

2.     Zamirler de yine isimler gibi çekilir: ben-den, bu-nu gibi.

3. Kelime gruplarından ve cümlelerde isim işlemi görürüler, isim fonksiyonu ile kullanılırlar, isim vazifesi görürler.

Zamirlerin çeşitleri şunlardır: şahıs zamirleri, işaret zamirleri, soru zamirleri, belirsizlik zamirleri, bağlama zamirleri.

1. Şahıs Zamirleri (kişi adılı) : Bunlar varlıkları şahıslar halinde temsil eden kelimelerdir. Bütün varlıklar üç şahısta toplanır, üç şahıs teşkil eder: konuşan, dinleyen, adı geçen. Bunlara dil bilgisinde birinci şahıs, ikinci şahıs, üçüncü şahıs adı verilir.

Şahıslar teklik de olabilir, çokluk da. Böylece teklik ve çokluk olarak üçerden altı şahıs var demektir. Bunları karşılaşan altına tane de zamir vardır:

Teklik                              1. şahıs                 Konuşan                Ben

                                      2. şahıs                 Dinleyen                Sen

                                      3. şahıs                 Adı geçen              O

Çokluk                            1. şahıs                 Konuşanlar             Biz

                                      2. şahıs                 Dinleyenler            Siz

                                      3. şahıs                Adı geçenler          Onlar

Zamirler çekim sırasında kök değiştirdikleri için çekimlerini de gözden geçirmekte fayda vardır.

1.     şahıs zamirlerinin genitifi şöyledir:

benim                   senin                     onun

bizim                     sizin                      onların

2.     şahıs zamirlerinin akkuzatifi şöyledir:

beni                      seni                       onu

bizi                       sizi                        onları

3.     şahıs zamirlerinin datifi şöyledir:

bana                     sana                      ona

bize                       size                       onlara

4.     şahıs zamirlerinin lokatifi şöyledir:

bende                    sende                    onda

bizde                     sizde                     onlarda

5.     şahıs zamirlerinin ablatif hali şöyledir:

benden                           senden                            ondan

bizden                            sizden                   onlardan

6.     şahıs zamirlerinin eşitlik hali bugün şöyledir:

bence                    sence                    onca

bizce                     sizce                      onlarca

Şahıs zamirleri isimlerden farklı olarak bugün ile, için, gibi, kadar edatlarına genitif şeklinde bağlanır.

Şahıs zamirlerinin ikinci tipi durumunda dönüşlülük zamirleri (Alm. Reflexivpronomem, rückbezüğliches fürwort; Fr. Pronom réfléchi; İng. reflexive pronoun) bulunur. Dönüşlülük zamirleri kendi kelimesinin iyelik şekillerinden ibarettir.

Bu kendi kitabın mı?

Ben sana kendi kalemimi vereceğim.

Kendi sözcüğüyle kurulmuş deyim pek çoktur. Bazıları şöyledir:

Kendi başına: Kimseye sormadan; kimseden yardım görmeden.

kendini göstermek: Beğenilecek niteliklerini ortaya koymak.

kendini kendini yemek: Sürekli üzüntü içinde olmak, çaresiz kalmak.

kendini ateşe atmak: Tehlikeli, sonu kötü olacak işlere girmek.

 2. İşaret Zamirleri (gösterme adılı) (Alm. Zeigefürwort, demonstrativpronomem; Fr. pronom démonstratif; İng. demonstrative pronoun): Bunlar işaret etmek, göstermek suretiyle nesneleri karşılayan kelimelerdir. İşaret zamirleri şunlardır:

bu                         şu                         o

bunlar                   şunlar                    onlar

“bu” yakın, “şu” uzak işaret zamiridir. Çoklukları da böyledir.

İşaret zamirlerinin çekimleri:

1.     Genitifi şöyledir:

bunun                   şunun                    onun

bunların                 şunların                 onların

2.     Akkuzatifi şöyledir:

Bunu                     şunu                     onu

Bunları                  şunları                   onları

3.     Datifi şöyledir:

Buna                     şuna                      ona

Bunlara                  şunlara                  onlara

4.     Lokatifi şöyledir:

Bunda                   şunda                    onda

Bunlarda                şunlarda                onlarda

5. Ablatifi şöyledir:

bundan                 şundan                  ondan

bunlardan              şunlardan              onlardan

6        Eşitlik hali şöyledir

Bunca                    şunca                    onca

Bunlarca                şunlarca                 onlarca

         İşaret zamirleri de ile, için, gibi edatlarına genitif eki ile bağlanırlar:

Şura, bura, ora sözcükleri de birer gösterme adılıdır:

            Buraya gel !

            Orada ne var?

              Gösterme adılı da, her adıl gibi, bir adın, bir ad öbeğinin hatta bazen bir tümcenin yerini tutar:

            Şundan (şu elmadan, üzümden...) bir kilo ver.

            Bugün tahtayı silme sırası senindir.

            Bunu bilmiyordum.

               Bazen böyle, öyle, şöyle sözcükleri de gösterme adılı gibi kullanılır:

             Böyleleri etraflarına zarar verir.

             Ben öylelerini çok gördüm.

         3. Soru Zamirleri: Bunlar nesneleri soru şeklinde temsil eden, onların soru şeklindeki karşılıkları olan zamirlerdir. Nesneleri sormak için kullanılırlar.

         İki soru zamiri vardır: kim, ne (kimler, neler)

         Kim insanlar için kullanılan soru zamiridir: kim geldi?, kime verdi? Gibi.

         Ne insanın dışında kalan canlı, cansız varlıklar için kullanılır: sütü ne içti?, neyi götürdün? Gibi.

         Asıl soru zamiri olan kim ve ne’den başka soru sıfatlarının iyelik şekilleri de soru zamiri olarak kullanılabilir: hangisi, kaçıncı, kaçıncısı gibi.

         -ki ekli soru sıfatları da tek başına soru zamiri olurlar: neredeki, kimdeki, nedeki gibi. Kiminki ve neyinki’ni de buraya ekleyebiliriz.

YAPI BAKIMINDAN ADILLAR:  

            Adıl da yerini tuttuğu ad gibi, yapı bakımından üçe ayrılır:

Yalın adıl: Yapık eki almamış adıl, yalın adıldır:

        ben, sen, o, biz, siz, onlar

        kendi, kim, ne, şu, o, bunlar, şunlar, onlar

Türemiş adıl: Türemiş adıllar, bazı sözcüklerin sonuna iyelik ekleri ya da yönetme kavramı veren -ra (-re) eki getirilerek kurulur

Birleşik adıl: Doğal olarak, iki sözcüğün birleşmesiyle oluşur:

        kimse (kim+ise)

        herkes (her+kes)

        İyelik eki alarak adıllaşan önadları da birleşik adıl sayabiliriz:

        Öbürü (o+bir+i)

        Ötekisi (o+teki+si)

        Hiçbiri (hiç+bir+i)

        Birbiri (bir+bir+i)

         4. Belirsizlik Zamirleri (belgisiz adıllar): Belirsizlik zamirleri (Alm. unbestimmistes Fürwort, pronomem; Fr. pronom indéfini; İng. indefinite pronoun), nesneleri belirsiz şekilde temsil eden zamirlerdir: kimse, herkes.

         Türkçede bu iş daha çok belirsizlik zamiri gibi kullanılan iyelik şekilleri  ile karşılanır: biri, başkası, hepsi, bazısı, kimi, kimisi, birisi, hepimiz, birkaçı, birçoğu, herbiri, hiçbiri gibi.

         Falan, filan, falanca, filanca, şey, şeyi kelimeleri de tek başlarına kullanılınca belirsizlik zamiri vazifesi görürler.

         -ki sıfat ve zamir yapma eki ile yapılan kelimeler de birer belirsizlik zamiri gibi kullanılır: öteki, beriki, deminki, dağdaki, alttaki, benimsi, seninki gibi.

         5. Bağlama Zamirleri: İki unsuru, iki kelimeyi bir temsil ifadesi içinde bağlayan kelimedir: ki.

         Ancak “ki” Türkçede daha çok bağlama edatıdır. Tek başına kullanılmaz ve manası yoktur. Bağlama edası olduğu gibi bağlama zamiri gibi de vazife görmektedir:

           Bir eser yazdı ki görmeyin

           Bir ses ki hayran kalırsınız

           İnsan ki yaşamaya mecburdur elbette çalışacaktır.

         “ki” bağlama zamiri olduğu zaman kendisinden önce gelen unsura ve isme işaret eder ve onun yerini tutar:

          Bir yer ki sevenler sevilenlerden eser yok. (Faruk Nafiz)